Ziyalı Kimdir? – Azərbaycan cəmiyyətində ziyalılıq anlayışına yenidən baxış

Bu gün Azərbaycan cəmiyyətində “ziyalı” anlayışı təəssüf ki, ciddi təhriflərə məruz qalıb. Bir çox hallarda ali məktəb diplomu əldə etmək, vəzifə tutmaq və ya sadəcə intellektual görünmək insanı “ziyalı” adlandırmaq üçün kifayət sayılır. Halbuki, ziyalılıq anlayışı bundan qat-qat dərin, məsuliyyətli və mənəvi bir mövqedir.

Əslində, biz bu sualı cəmiyyət olaraq özümüzə verməliyik: Ziyalı kimdir və nə üçün var?

Ziyalı anlayışının mahiyyəti

Ziyalı-sadəcə savadlı və təhsilli insan deyil. O, cəmiyyətin ağrılarına biganə qalmayan, haqsızlıq qarşısında susmayan, vicdanlı və cəsarətli mövqe sahibi, milli-mənəvi dəyərlərin daşıyıcısı, həm də gələcək nəsillər üçün yol göstərən örnəkdir.

Ziyalı:

-cəmiyyətin vicdanıdır;

-sözün və düşüncənin azadlığını qoruyandır;

-susduqda, cəmiyyət susur; danışdıqda, cəmiyyət düşünməyə başlayır.

Tarixi kontekstdə ziyalı

Azərbaycan tarixində ziyalı obrazı maarifçilik hərəkatı ilə formalaşmağa başladı. Tanınmış ziyalı şəxsiyyətlər yalnız təhsil almaqla kifayətlənmirdilər-onlar eyni zamanda xalqın sosial, siyasi və mədəni inkişafına xidmət edirdilər. Onların fəaliyyəti şəxsi rifah yox, ictimai tərəqqi ilə bağlı idi. Bu insanlar öz dövrlərinin yalnız savadlısı yox, həm də mənəvi liderləri idilər.

Müasir Azərbaycan cəmiyyətində isə ziyalı anlayışı çox zaman yalnız formal təhsillə eyniləşdirilir. Bir çox hallarda yüksək vəzifə sahibləri, akademik dərəcəli şəxslər və ya sadəcə “intellektual görünən” insanlar avtomatik olaraq ziyalı kimi təqdim olunur. Halbuki:

-cəmiyyətin problemlərinə laqeyd olan;

-haqsızlıq qarşısında susan;

-tənqid və müzakirədən uzaq duran;

-öz maraqlarını ümumi maraqlardan üstün tutan şəxslərin,

əsl ziyalı sayılması ciddi müzakirə mövzusudur.

Ziyalılıq sadəcə diplomla deyil, ictimai və əxlaqi məsuliyyətlə ölçülür.

Ziyalılar niyə görünmür? Bugünkü cəmiyyətin vacib suallarından biri də budur: əsl ziyalılar niyə görünmür?

Mümkün səbəblər:

-sistematik təzyiqlər və qorxu mühiti-cəsarətli fikir bildirmək təhlükəli sayılır;

-ziyalıların cəmiyyətdən təcrid olunması-onların səsi mediada, tribunada az eşidilir;

-cəmiyyətin özü tərəfindən ziyalının dəyərinin anlaşılmaması — əsl ziyalının sözünə qulaq asılmır;

-ziyalıların bir qisminin komfort zonasına çəkilməsi-onlar artıq danışmaq istəmir.

Nəticədə, ortada bir boşluq yaranır. Və bu boşluq çox zaman saxta ziyalılarla-imici, statusu və pafosu olan, amma mənəvi dayaqdan uzaq şəxslərlə doldurulur.

Ziyalı kimdir və kim deyil?-Aydın meyarlar

Əsl ziyalı:

-cəmiyyəti düşünən, məsuliyyətli şəxsdir;

-vicdanının səsini qoruyandır;

-yalnız faktları yox, həqiqətləri danışandır;

-təhsilli olmaqla yanaşı, tərbiyəlidir, əxlaqlıdır, cəsarətlidir.

Ziyalı olmayan:

-cəmiyyətdən uzaq duran;

-qorxudan susan;

-biliklərini şəxsi məqsədlər üçün istifadə edən;

-haqqı deyəndə yox, vəzifə alanda danışan şəxsdir.

Nə etməli? Bugünkü Azərbaycan cəmiyyəti üçün ziyalılıq anlayışını bərpa etmək vacibdir. Bunun üçün:

1.Ziyalı anlayışı cəmiyyətə düzgün təqdim edilməlidir-Bu, medianın, təhsil sisteminin və ziyalıların özlərinin üzərinə düşən vəzifədir.

2.Əsl ziyalılar önə çıxarılmalıdır-Onların səsi eşidilməli, görünmələri təmin edilməlidir.

3.Gənclər arasında vicdanlı və fəal düşüncə tərzi təşviq edilməlidir-Gələcək nəsil yalnız təhsilli yox, məsuliyyətli olmalıdır.

4.Ziyalı cəmiyyət üçün var olduğunu anlamalıdır-O, siyasətin deyil, xalqın vicdanı olmalıdır.

5.Təhsil sistemi yenidən düşünülməlidir-Bilik ötürmək kifayət deyil; şəxsiyyət formalaşdırmaq əsasdır.

Qurani-Kərim ziyalılar düşünən və anlayan insanlar haqqında bir çox ayədə yüksək dəyərləndirmə verir. Ziyalılar, yəni bilikli və ağıl sahibləri, Quranda Allahın ayələrini dərk edən, hikmətə və anlayışa malik olan insanlar kimi təqdim olunur. Qurani-Kərimdə bir çox peyğəmbərlərin və saleh insanların həm də elm sahibi olduqları göstərilir. Onlar sadəcə dini öyrətmirdilər, həm də insanlara yol göstərirdilər – yəni cəmiyyətin ziyalı təbəqəsi kimi çıxış edirdilər. Quranın ziyalılar (elm və hikmət sahibləri) haqqında mesajları təkcə onların fəzilətini bildirməklə kifayətlənmir, eyni zamanda onların cəmiyyətdəki rolu, məsuliyyəti, və Allahla olan münasibətləri haqqında da dərindən danışır.

Nəticə

Ziyalı olmaq bir status deyil. Bu, bir mövqedir, vicdandır, möhtəşəm bir ictimai və mənəvi yükdür. Azərbaycan cəmiyyəti əgər inkişaf etmək istəyirsə, bu anlayışa qayıtmalıdır.

Əsl ziyalılar susduqda, danışanlar yanlış danışacaq. Əsl ziyalılar geri çəkildikdə, cəmiyyət yolunu azacaq.

Unutmayaq: Ziyalı olmaq-öz ağrısından çox, xalqının ağrısını düşünməkdir.